Nhẫn Thạch

Giọng nói của người phụ nữ Hồi giáo không rõ tên, chỉ với một miêu tả: “chị đẹp”, trở thành một độc thoại nội tâm đi từ đầu tới cuối cuốn tiểu thuyết. Giọng nói ấy không thoát ra khỏi bốn bức tường của căn phòng – sân khấu, nhưng điều đặc biệt là nó hướng đến một đối tượng không có khả năng lắng nghe: người chồng “có cái mũi trông giống mỏ diều hâu”, nằm đó ở trạng thái gần cái chết hơn sự sống. Người đọc nhanh chóng hiểu ra rằng tuy những lời của người phụ nữ đầy tính chất bi thảm nhưng đó lại là cách thức được lựa chọn để đạt đến sự giải thoát.

Người phụ nữ Hồi giáo đã ở trong căn phòng này được vài tuần với nhiệm vụ chính là trông coi ống truyền huyết thanh cho người chồng mang một viên đạn trong gáy. Sự nhập tâm của cô vào bối cảnh được miêu tả bằng chi tiết cô thở cùng nhịp thở với chồng. Cả ngày cô lần đếm chuỗi hạt dài màu đen và gọi tên Thượng đế. Nhưng yếu tố “chống đối” đã xuất hiện ngay từ đầu truyện, khi cô thốt lên: “Từ sáng đến tối, cứ đọc mãi tên Allah, em không còn chịu được nữa!”, và càng rõ ràng hơn khi cuốn kinh Coran biến mất, tính chất tôn giáo được chuyển từ đạo Hồi sang tôn giáo của Ba Tư tiền Hồi giáo, thể hiện trong chính “hòn đá kiên nhẫn”, tức “nhẫn thạch”. Cuốn tiểu thuyết không hướng sự chú ý vào cuộc chiến đang diễn ra ngoài phố, mà cái đích chính là tôn giáo, và quyền lực lố bịch của đàn ông; những biểu hiện nhục thể của nhân vật càng góp thêm bề dày cho tính chất luận đề này.

Theo đúng logic của một bi kịch, Nhẫn thạch có một kết thúc đầy thảm hoạ và lấm máu, nhưng tầm vóc của cuốn tiểu thuyết nằm ở chỗ tuy là bi kịch nhưng nó có một gợi ý về cứu rỗi đầy tính nhân văn. “Khởi thuỷ là lời”, những lời nói thoát ra khỏi miệng giống như một liệu pháp đối với đau khổ và tình trạng nô lệ mà người phụ nữ trong truyện phải gánh chịu trong suốt cuộc đời.

Nhẫn thạch khiến ta nhớ tới một vở kịch nổi tiếng của Jean Cocteau viết năm 1930 tên là Giọng nói con người (La voix humaine) với một nhân vật (nữ) duy nhất, và toàn bộ kịch là một độc thoại nội tâm dài dặc. Người phụ nữ cũng đối thoại với một người đàn ông không thực sự hiện diện (cô nói qua điện thoại) và thể hiện toàn bộ nội tâm của mình chỉ thông qua giọng nói. Giọng nói, cả ở Nhẫn thạch lẫn vở kịch của Cocteau, trở thành một dấu ấn mang tính con người cao độ nhất.

Với cuốn tiểu thuyết đặc biệt cả về hình thức lẫn bút pháp này, Atiq Rahimi đã mang lại thành công không chỉ cho bản thân ông mà còn giúp một nhà xuất bản rất nhỏ, POL, lần đầu tiên giành giải Goncourt. Với văn đàn Pháp, đây là một trường hợp đặc biệt, nếu từng có tiền lệ thì mới chỉ có Marguerite Duras làm được điều này cho NXB Minuit (tiểu thuyết Người tình, 1984). Điều đáng quan tâm ở đây là Rahimi hết sức hâm mộ văn chương của Duras, thậm chí ông còn xếp bà vào số những bậc thầy của mình, bên cạnh Baudelaire và Rimbaud. Theo một cách nào đó, Rahimi đã chứng tỏ khả năng vươn lên ngang hàng với những nhà văn mà ông yêu mến và kính trọng.

Cao Việt Dũng

(Nguồn: Báo SGTT)

Với Nhẫn Thạch, Atiq Rahimi đã dựng lên một sân khấu, ở đó tràn ngập những lời độc thoại của người phụ nữ, nơi duy nhất người đàn ông chịu im lặng (dẫu cho là một sự im lặng chết chóc) giữa đất nước mà người phụ nữ chưa bao giờ được cất lên tiếng nói.

Vùng đất Trung Đông dường như bí ẩn, xa lạ sau tấm mạng che của người phụ nữ, những người đàn bà cam chịu vốn không được phép mang trong mình quá nhiều điều bí mật. Những chính khi đó, những sự thật giản đơn lại trở thành bí mật.

Người đàn ông nằm đó, vô hại, kiên nhẫn như một xác chết và nguy hiểm như một xác chết. Ngay khi đó, người vợ, người đàn bà câm lặng đã nhận ra đó chính là nhẫn thạch (hòn đá kiên nhẫn), nơi người ta có thể trút vào đó những điều bí mật, đau đớn, hoặc là ngay lúc này, hoặc là không bao giờ nữa cô được giải thoát khỏi tất cả những đau khổ của mình.

Với Nhẫn Thạch, Atiq Rahimi đã dựng lên một sân khấu, ở đó tràn ngập những lời độc thoại của người phụ nữ, nơi duy nhất người đàn ông chịu im lặng (dẫu cho là một sự im lặng chết chóc) giữa đất nước mà người phụ nữ chưa bao giờ được cất lên tiếng nói.

Đó là một sân khấu còn bởi sự đóng hộp của bối cảnh và hành động, luôn là người phụ nữ quỳ hay rảo bước đi lại và giữa căn phòng người đàn ông nằm như một xác chết, cùng hậu cảnh là "những tấm rèm có hoạ tiết chim di cư sững lại giữa đà bay."

Cái tư thế đó vô hình đã báo hiệu sự ngưng trệ của thời gian, nó hoà hợp một cách không thể nào bình tĩnh hơn với một người đàn ông nằm im như chết, với nhịp thở đều đặn, những giọt nước ngọt – mặn nhỏ xuống từ ống truyền và đặc biệt là nhịp điệu cầu kinh, nhịp điệu của những hoạt động chính xác từng nhịp thở.

Người đàn ông đã nằm đó mười sáu ngày, người đàn bà đã ngồi đó mười sáu ngày, nhưng những hành động và trạng thái của họ không có gì đổi khác. Họ bị đóng băng giữa một sân khấu mà người xem lúc nào cũng chỉ nhìn thấy một phía: người đàn bà quỳ, người đàn ông nằm và "những tấm rèm cửa có hoạ tiết chim di cư."

Đó là một góc nhìn của sân khấu, không phải là góc nhìn của điện ảnh khi tất cả sự lặp lại đó không dùng để diễn tả sự trôi chảy của thời gian.

Nhưng vở bi kịch chỉ thực sự bắt đầu khi người đàn bà nói: "em không còn chịu được nữa". Cô thốt ra điều đó, không phải do đã quá mệt mỏi kiệt sức (như lời cô nói) khi phải chăm sóc người chồng đang hôn mê, mà bởi cô đang bị tra tấn bởi niềm tuyệt vọng khi người đàn ông duy nhất làm chủ thân xác và linh hồn mình đang dần chuội ra khỏi sự sống, trong khi những giáo lý của kinh Coran vây bủa lấy cô.

Người đàn bà kiệt sức bởi cô đã quá yêu mình. Hoặc là bởi cô đã có một người bà cô khôn khéo, đã dạy cô biết cách làm thế nào để sống chung với đàn ông. Cô đã từng rút ống truyền dịch ra khỏi cổ họng người chồng đang hôn mê như là một hành động tự giải thoát cho mình. Cô nhận mình là gái điếm, đã chung chạ với một gã lính trẻ trong căn phòng mà chồng cô đang nằm, như một sự cợt nhả sự ngu muội và bất lực của đàn ông.

Cô làm tất cả những điều đó không phải bởi cô sợ chết, chưa bao giờ cô tỏ ra sợ chết. Cô làm thế chỉ bởi cô tin rằng nó có thể làm cho nhẫn thạch (chồng cô đang nằm đờ như một xác chết kia) vùng dậy (nổ tung ra): "ôi, nhẫn thạch của em, khi làm đàn bà thật khó khăn thì làm đàn ông cũng trở nên thật khó khăn!"

Và rốt cuộc, điều bí mật ghê sợ đã được nói ra: một người chồng bị cả thân xác và linh hồn của mình phản bội, rằng vợ của anh ta (một người đàn bà không được phép giữ trong mình một bí mật nào) đã phản bội anh, chỉ bởi thân xác anh – cái mà anh coi là ngàn lần cao quý đã không làm được một việc đơn giản cho đúng tự nhiên: "Thân thể của chúng ta, những bí mật của nó, những thương tích của nó, những đau đớn của nó, những lạc thú của nó…"

Khi đó nhẫn thạch trở thành một bi kịch, một sự giải phóng thân xác, không phải chỉ là thân xác của người đàn bà mà là cả thân xác của người đàn ông trong một đất nước mà tình dục vướng phải vô vàn điều cấm kỵ.

Thành công của Nhẫn Thạch, có lẽ bởi Atiq Rahimi đã giữ được nhịp điệu cho cả cuốn tiểu thuyết này bằng những câu văn ngắn gọn nhưng lại không phải để diễn đạt sự gấp gáp của hành động – trái lại, nó là một sự dồn nén để dọn đường cho sự bùng nổ ở đoạn kết câu chuyện.

Bằng cách đó, chúng ta hình dung ra được một cuộc chiến đẫm máu qua cửa sổ phòng, những tiếng la hét, kêu gào của một người đàn bà đau đớn và sự nhúc nhích của một "hòn đá" vốn đã nằm yên như một kẻ hôn mê…

Đình Khôi

(Nguồn: Báo Tuần Việt Nam)

"Nếu mọi tôn giáo đều là một sự tích về thần khải, thần khải một chân lý, vậy thì (…) sự tích của chúng ta, cũng là một tôn giáo… Thân thể là thần khải của chúng ta!". Atiq Rahimi đã chọn một phụ nữ Hồi giáo bị bỏ rơi trong một thành phố chiến sự Afghanistan để "mặc khải" điều đó…

Một không gian hẹp, được diễn đạt bằng thứ ngôn từ chắt lọc. Câu ngắn đến độ tằn tiện chữ nghĩa. "Căn phòng nhỏ. Hình chữ nhật. Ngột ngạt dầu các bức tường màu xanh nhạt, và những tấm rèm có họa tiết chim di cư sững lại giữa đà bay trên một nền trời vàng và xanh dương…".

Trong khoảng lặng giữa những trận đánh ác liệt, giữa những giờ kinh thảng, giữa những phố xá sụp đổ, người phụ nữ Hồi giáo tay cầm tràng chín mươi chín chuỗi hạt giải bày những cảm nghiệm, khát vọng về tự do, nhân phẩm của mình.
Không phải là lời độc thoại. Mà là "tranh biện" của chị trước một "người nghe" không còn khả năng phản ứng – gã đàn ông chồng chị – đang sống thực vật với viên đạn găm sâu trong não.

Người chiến binh hùng mạnh Trung Đông giờ được ví như hòn đá kiên nhẫn trong huyền thoại Ba Tư, nằm nghe tất cả mọi bí mật sâu kín của thế gian. Trong câu chuyện, trước người đàn ông "Nhẫn Thạch", chúng ta nhận ra một người đàn bà Hồi giáo thách thức, khiêu khích trước những đền đài bằng LỜI của tự do, và có khi không chỉ dừng ở Lời mà bằng chính "một đời sống phản biện".

Chị không ngừng giãy giụa trước những áp đặt: bị lấy chồng lúc chưa biết mặt chồng, bị người chồng rẻ rúng ngay trên giường, bị sống chung với bà mẹ chồng nghiêm khắc vô lối và phải đóng vai điếm để xua đuổi những tên đàn ông ham chiếm hữu phụ nữ như những vật phẩm mang lại khoái lạc bất tận; và cao trào, là tình huống chị phải dạy cho cậu lính nhỏ bài học vỡ lòng về nghệ thuật ái ân…
Mọi nỗi đau đớn và thống khổ được giãi bày một cách tự do, đầy kịch tính.

Ngôn ngữ văn chương của Atiq Rahimi làm chúng ta liên tưởng đến một vở múa đương đại nhiều cao trào với thứ âm nhạc da diết bí ẩn, khốc liệt khua động cõi lòng. Những cao trào của máu và khát vọng. Của nhân phẩm vươn lên chống lại mọi đè nén cương tỏa.

Và những tiết tấu cuối cùng đầy kiêu hãnh, đam mê. Người đàn bà giải tỏa những ức chế, tuyên ngôn về tự do, khát vọng hoan lạc.
Atiq viết, khi dấu vân tay người đàn bà chạm lên hạt chuỗi thứ 99, hạt chuỗi chứng ngộ: "Chị bổ về phía người đàn ông, sáng rực thần cảm… "Đúng vậy đó, Nhẫn Thạch của em… anh có biết tên thứ chín mươi chín, nghĩa là tên cuối cùng của thượng đế là gì không? Đó là Al Sabour, người Kiên Nhẫn!… Và em, em là sứ giả của anh… Em khải thị anh".

Cuối cuốn sách, Nhẫn Thạch đã cựa quậy. Nhưng vẫn chưa chịu vỡ tung. Trời nổi gió và những con chim di cư cất cánh.

Cuốn tiểu thuyết 180 trang có sức hấp dẫn lạ lùng khiến óc liên tưởng của chúng ta chìm đắm. Atiq đem đến cho văn chương châu Âu đương đại một thứ "hương xa" mà bấy lâu đang thiếu vắng. Một thứ văn chương phá hủy mọi rào cản, khi thế giới văn minh đương đại vẫn còn đầy những Nhẫn Thạch câm lặng mà chưa chịu vỡ tan.

Nguyễn Vĩnh Nguyên

(Nguồn: Báo Thanh Niên)