Cô Bé Nhìn Mưa

Lâu rồi mới được đọc một cuốn sách hay, có văn, gợi nhiều cảm xúc và suy nghĩ. Đó là thiên hồi ức của nhà nghiên cứu văn học Pháp Đặng Thị Hạnh, con gái của nhà văn hóa Đặng Thai Mai.

Bà bây giờ đã ở tuổi gần 80, nhưng đọc văn thấy tươi mát, trong trẻo, đôn hậu và ấm áp. Ký ức của một đời người đi xuyên thế kỷ với những người thân trong gia đình – một gia đình mang nhiều nét truyền thống lịch sử và văn hóa của vùng quê xứ Nghệ, với những nhân vật lịch sử của thời đại – được tác giả lọc qua cái nhìn của một cô bé hai, ba tuổi nhìn mưa ở làng Quỳnh.

Cái nhìn đó chiếu rọi qua không gian và thời gian của một đời người, chồng hiện nhiều kỷ niệm và ấn tượng, xâu chuỗi và kết dính chúng lại thành một dòng hồi tưởng và suy niệm về những phận người.

Ở dạng hồi ức, tự truyện, cái khung thời gian và sự kiện là điều người viết không thể tránh. Nhưng tác giả là một người có tâm hồn biết cảm nhận và lưu giữ những ấn tượng bình thường của cuộc sống ngay từ nhỏ, là một người đọc văn chương Pháp từ thiếu thời và lớn lên làm nghề giảng dạy văn chương Pháp ở đại học. Hai phẩm chất này ở một người phụ nữ sống nặng về nội tâm như bà Đặng Thị Hạnh đã tạo nên một bút pháp vừa trong sáng cổ điển, vừa thâm trầm sâu sắc.

Một bút pháp gợi nhớ Đi tìm thời gian đã mất của M. Proust, nhưng ở đây là theo một phong cách rất riêng của Đặng Thị Hạnh, kết hợp khéo léo khả năng phân tích của tư duy phương Tây và dòng cảm xúc liên tưởng của tâm hồn phương Đông. Người đọc được dẫn dắt theo bà trên từng ấn tượng, từng cảm xúc, từng suy tư, hơn là bám vào các biến cố, sự kiện.

Những bóng người thấp thoáng trên các trang sách qua những lời văn soi rọi dưới nhiều cảm nhận để lại nhiều ám ảnh cho người đọc. Chẳng hạn, chỉ một khơi gợi về chị Minh Khai đã hé lộ cho thấy còn cả một vùng bí mật về nhà cách mạng tiền bối này. Hay như khi viết về Chủ tịch Hồ Chí Minh, tác giả biết lẩy ra một vài chi tiết trong những hồi ức khi Người đến ăn cơm cùng gia đình bố mẹ mình hồi đầu cách mạng, cũng đã rọi chiếu thêm một ánh sáng đẹp vào một chân dung vĩ đại.

Cấu trúc cuốn sách có những chương đan xen, khi cô bé nhìn mưa ngày trước bây giờ thành bà nội bà ngoại viết về những đứa cháu của mình, đó không chỉ là chuyện kế tục thế hệ, mà còn là chuyện vòng xoay cuộc đời đẩy đưa con người trên miên viễn thời gian. Và như vậy đọc Cô bé nhìn mưa là nhập cùng tác giả vào những suy ngẫm dịu dàng, thấm thía về những bí ẩn của cuộc đời, của con người.

Phạm Xuân Nguyên

(Nguồn: Báo  Tuổi Trẻ)

Trong gia đình gần như toàn các nhà nghiên cứu tên tuổi của GS. Đặng Thai Mai, thật không ngờ lại có một người sở hữu năng lực văn chương lớn đến vậy, đó là Đặng Thị Hạnh, cô con gái thứ hai của Đặng Thai Mai. Tất nhiên, không ai quên một Đặng Thị Hạnh chuyên gia hàng đầu Việt Nam về Victor Hugo đồng thời thuộc nhóm bốn nhà nghiên cứu có tiếp xúc rất sớm với lý thuyết văn học hiện đại (ba người còn lại là Lê Hồng Sâm, Nguyễn Văn Khoả và Đỗ Đức Hiểu), nhưng Đặng Thị Hạnh tác giả cuốn sách được định danh là “hồi ức” mang tên Cô bé nhìn mưa cũng thể hiện những phẩm chất văn chương đặc biệt. Thông thường các hồi ký/tự truyện không mấy khi được đầu tư nhiều về phẩm tính văn chương, hoặc nếu có thì hay đi theo những lối hết sức sai lầm, thậm chí có lúc bóp méo cả câu chuyện cũng như các nhân vật có thật được đề cập.

Là một người sống gần (thậm chí rất gần) nhiều nhân vật lịch sử nổi tiếng của Việt Nam thế kỷ 20, Đặng Thị Hạnh đã tránh được một “cái bẫy” lớn là phô trương những mối quan hệ cá nhân vốn từng làm giảm chất lượng của không ít hồi ký mà chúng ta đã biết. Giống như Éric – Emmanuel Schmitt, một nhà văn người Pháp có tác phẩm mới đây được dịch ra tiếng Việt (Nửa kia của Hitler), Đặng Thị Hạnh đã không tìm cách lập ra “một catalogue các nhân vật nổi tiếng”, để dành đất và ngòi bút cho những gì bà thực sự muốn nói đến: quá khứ, những người sống xung quanh, những ngôi nhà, những ngôi làng, gia đình và đặc biệt là đời sống nội tâm. Lựa chọn này xét cho cùng là hết sức hợp lý với một người tự nhận là “rút rát, ít nói, sợ phía ngoài” (Cô bé nhìn mưa, trang 60).

Chất lượng văn chương như đã nói ở trên trong cuốn sách này thể hiện rất rõ ở một sự viết có chiều sâu thông qua một suy tư về ngôn ngữ với tư cách là chính nó, điều có thể cảm nhận rõ ràng ở một ngữ vựng lựa chọn chuẩn xác và một cú pháp điêu luyện, hấp dẫn. Tất cả tạo nên một văn bản ở lưng chừng phi hư cấu và hư cấu. Dấu vết của một nhà nghiên cứu văn học dĩ nhiên vẫn còn khá rõ, chẳng hạn ở những đoạn bình luận văn chương hoặc điện ảnh, nhưng ngoài đó ra còn cả ở các tên chương: chương “Tự hư cấu” nhắc nhở đến một thuật ngữ rất thịnh hành trong giới văn chương Pháp từ thập kỷ 70 của thế kỷ trước (autofiction), chương “Khúc đồng quê” ám chỉ các nhà thơ Cổ đại và Phục hưng, và phảng phất cả phong vị của André Gide, còn chương “Từ nhà trường đến nhà trường” là một “cái nháy mắt” đến Céline của D’un château à l’autre (Từ lâu đài đến lâu đài). Cũng giống cách xử lý các nhân vật lịch sử, hàm lượng nghiên cứu văn học luôn được cân nhắc để không quá liều, khô cứng, hay mang tính mô phạm gây sợ hãi và mỏi mệt cho người đọc. Từ đầu đến cuối, khía cạnh suy tư và khía cạnh kể chuyện ở Cô bé nhìn mưa luôn được điều hoà rất tốt – một công việc trên thực tế không hề dễ dàng.

Nhìn sâu hơn, Cô bé nhìn mưa giống như một ống kính máy quay hướng về những năm tháng quá khứ, đưa lên màn ảnh của nó rất nhiều nhân vật từ có tên đến không tên, cùng với không ít dẫn chiếu văn học, nhưng trong số những người mà Đặng Thị Hạnh từng thân sơ trong đời vẫn nổi lên không ngừng gương mặt người cha; và trong số rất nhiều tác giả văn học như Victor Hugo (điều này là tất nhiên), Marguerite Duras hay Kafka (mà Đặng Thị Hạnh đã đọc từ rất sớm qua các bản dịch tiếng Pháp của Alexandre Vialatte), cũng chỉ một nhà văn có tính chất hồi cố không ngừng: Marcel Proust.

Về người cha Đặng Thai Mai, Đặng Thị Hạnh khẳng định, “trước sau ba tôi vẫn là người thầy đã đào tạo tôi nhiều nhất” (trang 312). Trước đây nhà nghiên cứu văn học Đặng Anh Đào (cũng là con gái giáo sư Đặng Thai Mai) từng viết lại các kỷ niệm về cha, nhưng Đặng Thị Hạnh mới trực tiếp là học trò của Đặng Thai Mai ở lớp dự bị văn khoa Khu IV đầu tiên (1949 – 1950), nơi xuất phát của các nhà nghiên cứu nổi tiếng sau này như Nguyễn Tài Cẩn hay Nguyễn Đức Nam. Sử dụng một lối nói đặc biệt giản dị, Đặng Thị Hạnh nói đến sự ảnh hưởng của cha mình như sau: thời gian đầu đời mẹ “là trung tâm vũ trụ của tôi”, rồi “thế giới của ba tôi đã bắt đầu bước vào cuộc sống của tôi” (trang 81). Và thế giới đó sẽ song hành đi cùng bà suốt đời.

Tuy vậy, nếu muốn thực sự hiểu thế giới văn chương của tác giả Cô bé nhìn mưa, nhất thiết phải nhấn mạnh vào vai trò của Marcel Proust, bởi Đặng Thị Hạnh thuộc vào một “thiểu số may mắn” (happy few) trở thành độc giả của bộ tiểu thuyết Đi tìm thời gian đã mất; trên thế giới đó đã là một thiểu số (dù may mắn), ở Việt Nam số lượng những người đọc Proust lại càng nhỏ hơn. Cho đến nay trong tiếng Việt mới chỉ có một tập của bộ tiểu thuyết Dưới bóng các cô gái tuổi hoa trong một bản dịch không thể nói là rất tốt, và tình hình rất giống với lo lắng của Đặng Thị Hạnh: “có thể làm gì với Proust ở Việt Nam? Ai sẽ chịu đọc những câu – dây leo dài lê thê, những đoạn văn “trổ tài” của ông, để khám phá ra rằng những sự cố rất nhỏ, chẳng quan trọng gì, nhưng nhờ cấu trúc của tác phẩm và vai trò của thời gian lại trở nên “xuất phát điểm của một hệ thống những tiếng vang, những kết luận sâu xa, những biến tấu đầy chất thơ” (trang 310-311).

Cũng giống Proust, Đặng Thị Hạnh đi tìm lại. Tìm lại những khoảnh khắc. Đặc biệt là đoạn đầu: Marcel Proust bắt đầu Đi tìm thời gian đã mất bằng khoảnh khắc trước khi thiếp ngủ của cậu bé Marcel, còn Đặng Thị Hạnh bắt đầu hồi ức của mình bằng khoảnh khắc những giọt mưa đầu tiên rơi xuống sân cái nhà ở làng Quỳnh, Nghệ An trước mặt “cô bé là tôi”.

Không gọi cuốn sách của mình là tự truyện hay hồi ký mà lại chọn “hồi ức”, có vẻ như Đặng Thị Hạnh, cũng giống như Proust, tìm cách đương đầu với thời gian, không hẳn là để tìm lại những gì nó đã lấy mất đi (bởi vì ngay trong sự lấy đi cũng đã có quá trình trao tặng; ở những trường hợp tốt đẹp cán cân rất có thể là ngang bằng) mà đúng hơn là coi bản thân thời gian như là đối tượng của suy tư và của sự viết; đồng thời với đó là những câu hỏi về các bất ngờ mà sự vận hành nhiều khi kỳ quặc của ký ức mang lại.

Ở những đoạn trữ tình hay suy tư, câu văn của Đặng Thị Hạnh cũng như thể vô thức mà trở nên rất dài với nhiều mệnh đề liên tiếp; đây cũng chính là loại câu văn từng khiến Proust thoạt tiên bị phản đối rồi sau đó được vinh danh. Khi Đặng Thị Hạnh miêu tả nhà thờ họ (ngoại): “Từ xa, tôi đã nhận ra nhà thờ họ Hồ đứng giữa ruộng lúa xanh rờn” (tr. 13), ta lập tức mường tượng ra cái tháp chuông nhà thờ Combray nổi tiếng của Proust, và đến khi đọc đến đoạn văn sau: “Thế hệ chúng tôi còn phải nhiều lần rời Hà Nội ra đi như thế và cũng chẳng bao giờ có đủ thì giờ để kinh ngạc. Thực ra vào những năm ấy, phía làng và phía phố cũng chẳng bao giờ tách rời hẳn với nhau” (tr. 101) thì chuyên gia về Victor Hugo quả thực đã chứng tỏ mình thấm phong vị và từ ngữ Marcel Proust đến thế nào (trong Đi tìm thời gian đã mất đó là “ở phía nhà Swann” và “ở phía nhà Guermantes”).

“Càng nhiều tuổi người ta càng nhớ nhiều về thời thơ ấu và tuổi mới lớn” (tr. 175), Đặng Thị Hạnh ở tuổi gần tám mươi đã có một tác phẩm thực thụ về ký ức. Điều cuối cùng cần nói là tác giả Cô bé nhìn mưa thuộc một thế hệ đặc biệt, thế hệ của những người sinh vào đầu những năm 1930. Cả tuổi trẻ của thế hệ này hoàn toàn phải trải qua chiến tranh, nhưng đồng thời đó cũng lại là thế hệ cuối cùng được hưởng một nền giáo dục và nhất là một không gian nghệ thuật và tri thức sau này chưa từng bao giờ có thể lặp lại được.

Cao Việt Dũng

(Nguồn: Báo Sài Gòn Tiếp Thị)