Rừng Người Thượng – Vùng Rừng Núi Cao Nguyên Miền Trung Việt Nam

Les Jungles Moi là một trong những cuốn sách có giá trị địa lý, dân tộc học cao nhất từ di sản học thuật thời Pháp thuộc để lại vừa được dịch ra tiếng Việt bên cạnh những cuốn sách hồi ký, thư từ khám phá Tây Nguyên của bác sĩ A. Yersin và tư liệu điền dã của Dambo, Condominas…

Mọi xuất phát từ từ tơmoi, kemoi trong tiếng Mơ Nông để chỉ người lạ đối với người trong làng. Ban đầu không hề mang nghĩa khinh miệt.

Người Mọi chính thức được xuất hiện đầu tiên trên bản đồ “Vương quốc An Nam gồm các vương quốc Đàng Ngoài và Đàng Trong” của những nhà truyền giáo Pháp vào năm 1645. Tấm bản đồ này ghi một câu vỏn vẹn: “Dân kẻ Mọi hoang dã sống trong các vùng núi này”. Trước đó, người Mọi chưa từng chính danh có mặt trên các bản đồ Đông Dương dù sức ảnh hưởng của những bộ tộc, vương quốc Mọi (và chịu tương tác) đối với lịch sử nhiều xáo trộn của vùng Đông Dương, đặc biệt là quá trình mở về phía nam của bờ cõi Việt Nam trong lịch sử.

Cuốn Les Jungles Moi là những nghiên cứu, ghi chép từ các cuộc thám sát và khám phá của Henri Maitre vào cuối thế kỷ 19, đầu 20.

Henry Maitre lập ra một bản đồ sống động vùng địa lý sinh sống của những tộc Mọi ở khu vực Nam Đông Dương. Hấp dẫn nhất là những trang đặc tả diện mạo của những vùng cao nguyên trung phần Việt Nam, Nam Trường Sơn hoang dại và bí ẩn của miền hơn thế kỷ trước hiện lên với một không khí, nguồn cảm hứng phiêu lưu mạnh mẽ. Cùng với những khắc hoạ địa lý, những hệ sinh thái rất phong phú là các vùng quần cư đa dạng của con người vừa mạnh mẽ hoang dã, những bộ tộc, tiểu vương quốc với những biên giới luôn xáo động. Những chất liệu mà Maitre thu thập được trong cuốn sách này làm toát lên một tinh thần văn hoá khá chung của những tộc người cao nguyên trung phần Việt Nam – mà Dambo đã gọi rất hay: văn hoá rừng.

Tác giả đi sâu vào vùng không – thời gian để khảo sát nguồn gốc các tộc người từ việc hình thành và “biến mất” của vương quốc Phù Nam trong từ thế kỷ 1 đến 7, sự xung đột thường xuyên của vương quốc Champa, bị cuốn vào quỹ đạo của Champa, với những “nước chư hầu” là các tiểu vương quốc Mọi, và mặt khác ông cũng khẳng định “ngay trong vùng ảnh hưởng của Champa vẫn có những phát triển hạt nhân của cái dòng tộc Mọi quan trọng, để lại cho chúng ta những hậu duệ mang đậm các yếu tố Chàm”… Maitre khảo sát qua những thời kỳ các tiểu quốc Mọi trong một hợp bang rộng lớn đóng chặt và đề kháng sức ảnh hưởng của văn minh Hindou toả ra từ vương quốc Phù Nam, từ những tiểu quốc Mạ tồn tại qua nhiều thời kỳ giữa hai vương quốc mạnh nhất ở nam Đông Dương là Cambodge và Champa, đến những khoảng thời gian mà sức thống trị của người Chàm với Jarai, Radé còn khá nghiêm ngặt, từ những tiểu quốc Jarai với biểu tượng là các Sadet – thủ lĩnh phù thuỷ đầy bí ẩn cùng với người Mơ Nông với tâm tính cực kỳ hiếu động và ưa mạo hiểm đã từng tổ chức nhiều cuộc săn bắn, cướp phá và buôn bán nô lệ, khét tiếng…

Cuốn sách là những tư liệu quý về quá trình nam tiến của người Việt, cụ thể là triều đình Huế – sự đụng độ khốc liệt khó tránh khỏi và chiến lược thu phục của người An Nam với những cư dân bản địa đến nay giới nghiên cứu dân tộc học Việt Nam còn ngần ngại đặt trong ngoặc kép của hai từ “nhạy cảm”.

Sách có hơn 100 trang ảnh tư liệu, hình vẽ và bản đồ giá trị. Phần III của cuốn sách, nhiều điểm Maitre sử dụng tư liệu khoa học qua các tài liệu của các nhà truyền giáo và những nhà nghiên cứu đi trước, nhiều phân tích khá sắc sảo và cung cấp cho độc giả một nguồn tư liệu tổng hợp giá trị. Với những trách nhiệm thôi thúc, sự kiêu hãnh lẫn tinh thần phản biện khoa học sâu xa, Henry Maitre để lại cho chúng ta một công trình học thuật nhiều giá trị không thể bỏ qua.

Nguyễn Vĩnh Nguyên
(Nguồn: Báo SGTT)

Rừng người Thượng là một cuốn sách "lạ" về Tây Nguyên, và càng lạ hơn nữa khi tác giả của nó, một viên chức thực dân, được phong đồn trưởng đồn Bu Méra ở Tây Nguyên hồi đầu thế kỷ 20 và đã bị tiêu diệt bởi cuộc tấn công do người anh hùng Nơ Trang Lơng lãnh đạo.

Sau 100 năm cuốn sách của Henri Maitre đã đến Việt Nam và đem đến một cái nhìn "lạ" về Tây Nguyên hồi đầu thế kỷ trước.
Cuốn sách đã được xuất bản bởi Viện Viễn đông Bác Cổ (Pháp); Bảo tàng Dân tộc học VN và NXB Tri Thức từ cuối năm 2008, nhưng mãi đến cuộc tọa đàm về cuốn sách này tối 13/1 vừa qua, tại L'Espace, nhiều vấn đề thú vị về cuốn sách mới được dư luận chú ý.

Rừng người Thượng (phần 3) dày 340 trang gồm 141 ảnh, 43 hình vẽ… đã mô tả lại đời sống văn hóa vật chất, tinh thần của những tộc người Tây Nguyên sống gần Trường Sơn do Henri Maitre, đồn trưởng đồn Bu Méra khảo sát và viết lại. Cuốn sách được in lần đầu tiên năm 1912 tại Pháp. Và nay, gần 100 năm sau khi ra đời nó được dịch sang tiếng Việt, mà theo nhà văn Nguyên Ngọc thì: Đây là cuốn sách đầu tiên nghiên cứu một cách đầy đủ và toàn vẹn nhất về vùng Trường Sơn – Tây Nguyên.

Lai lịch lạ lùng

Tác giả của cuốn sách: Henri Maitre, một viên chức của Pháp sinh năm 1883 tại Toulon (Pháp), năm 1905 bắt đầu đến Việt Nam và được giao nhiệm vụ khảo sát về địa lý, dân cư khu vực rừng Trường Sơn để phục vụ cho công việc đặt chế độ cai trị của thực dân Pháp tại nơi này. Bắt đầu từ ngày 7 tháng 2 năm 1909, Henri Maitre đặt chân lên Tây Nguyên và theo nhật ký của ông thì công cuộc khảo sát kết thúc vào ngày 10/2/1910.

Cuốn sách đã kể một cách chi tiết về những tộc người mà Henri Matre gặp trong cuộc hành trình của mình với vô vàn khó khăn: Thiếu sự hợp tác của người bản địa, đường rừng gian nan khó đi và thú dữ, muỗi vắt luôn chực chờ bên cạnh.

Tuy nhiên, sau hơn 1 năm lặn lội trong rừng sâu, đến từng bản làng xa xôi ông đã kết thúc công việc của mình. Henri Maitre trở về Pháp nghỉ ngơi gần một tháng và ông được bổ nhiệm chức đồn trưởng đồn Bu Méra. Và cuốn sách này ra đời tại Paris vào năm 1912 bao gồm 3 tập sách: Hai tập đầu chưa được dịch sang tiếng Việt vì "Đọc cuốn sách này vô cùng mệt mỏi". Phần 3 được in và dịch ra tiếng Việt với rất nhiều hình ảnh, hình vẽ minh họa đã cho chúng ta biết chi tiết về nhà ở, quần áo, phong tục tập quán của người dân tại đây.

Thông qua Rừng người Thượng, thiên nhiên và con người Tây Nguyên, hệ thống núi non trùng điệp, hệ thống sông ngòi chằng chịt, hệ thực vật và động vật hết sức phong phú, khí hậu và thời tiết, diện mạo và lịch sử con người…. Tất cả đều được quan sát bằng một con mắt chăm chú và tinh tế, được mô tả vừa bao quát vừa tỉ mỉ, chi tiết đến kinh ngạc, hết sức khách quan mà vẫn không giấu được một cảm xúc say mê nhiều khi đến lãng mạn, chặt chẽ khoa học mà lôi cuốn như một bút ký dân tộc học và văn học đặc sắc.
Một người lạ

Henri Matre được nhà văn Nguyên Ngọc gọi là "người lạ" sau khi ông đọc tác phẩm Rừng người Thượng và tìm hiểu về cuộc đời của tác giả. Nếu nhiệm vụ chính của Henri Maitre là nghiên cứu về núi rừng Tây Nguyên để phục vụ cho công tác cai trị của chế độ thực dân thì tác giả nhìn nhận về các dân tộc Tây Nguyên theo lối của một thực dân chiếm hữu khi đến đây.

Với tư duy đó, hoặc là bằng sự khéo léo mua chuộc người dân bản địa với những món đồ mỹ nghệ rẻ tiền hoặc bằng súng ống của quan binh (Pháp), dần dần Henri Maitre đã quy phục được nhiều buôn làng mà ông ta đến.

Tuy nhiên, đối với người M'Nông, Ê Đê hay bất kỳ dân tộc Tây Nguyên nào khác, Henri Maitre chỉ là kẻ xâm lược. Và cũng chính bởi thái độ "thực dân" của tác giả, cách cai trị của Henri Maitre đối với đồng bào trong suốt cuộc khảo sát và kể cả sau khi trở thành đồn trưởng không tránh được những đụng độ với những người bản địa. Và cuối cùng ông ta đã bị giết trong một lần bị phục kích bởi một tù trưởng người M'Nông có tên là Nơ Trang Lơng (hay còn gọi là Long). Khi ấy Henri Maitre 31 tuổi.

Nơ Trang Lơng như chúng ta đều đã biết là người anh hùng của Tây Nguyên, và tên tuổi ông đã trở thành tên đường phố tại nhiều đô thị ở Việt Nam. Sử chép, ông là thủ lĩnh cuộc kháng chiến chống Pháp của người M'Nông vùng rừng núi Tây Nguyên đầu thế kỉ 20. Vốn là tù trưởng bộ lạc Biệt ở Bu Nơ Trang (Bu N'Trang), huyện Đắc Nông, cuối 1911, quân Pháp do Henri Maitre chỉ huy cuộc hành quân bình định tới buôn làng người M'Nông, đốt phá Bu Nơ Trang. Ông kêu gọi dân làng nổi dậy. Cuộc khởi nghĩa kéo dài 24 năm. Nghĩa quân đã đánh bại nhiều cuộc tấn công, quét sạch các đồn bốt, phản công bất ngờ hệ thống đồn địch ở ven Krachê (Kracheh, Campuchia), giải phóng một vùng M'Nông rộng hàng nghìn km2. Vào những năm 1933 – 1935, quân Pháp tổ chức nhiều cuộc hành quân nhằm truy diệt nghĩa quân. Trong một trận chiến đấu quyết liệt tháng 6/1935, ông bị bắt và bị giết ngày 25/6/1935. Cuộc kháng chiến của người M' Nông dưới sự lãnh đạo của Nơ Trang Lơng là một trang sử chói lọi lòng yêu nước và tinh thần đoàn kết đấu tranh giành độc lập của các dân tộc trên đất nước Việt Nam.
Đỗ Hoàng Hà Châu
(Nguồn: Báo Thể thao và văn hóa)