Người Phàm

Người phàm được đặt theo tên một vở kịch dụ ngôn khuyết danh của thế kỷ XV. Khác với nhân vật trong vở kịch ấy, Người phàm của thời hiện đại là một nghệ sĩ thị trường làm việc cho một hãng quảng cáo ở New York. Ông trải qua ba cuộc hôn nhân thất bại với ba người vợ có tính cách hoàn toàn khác nhau. Ông có hai đứa con trai luôn căm ghét cha, và một cô con gái yêu thương ông hết mực.

Ông từng có một thời tuổi trẻ sống động nhưng sau đó là cuộc vật lộn dai dẳng, vô số lần phẫu thuật với bệnh tật và tuổi già. Thông qua người đàn ông không có tên này, Philip Roth đã kể một câu chuyện vừa riêng tư vừa khái quát về đời người, về mất mát, tội lỗi, ân hận, nỗi sợ hãi, về lòng ham sống và can đảm vô song của con người trong hành trình đi tới đích cuối của số phận.

Philip Roth là nhà văn đương đại lớn của Mỹ với hai lần được tặng giải thưởng National Book Award, hai lần nhận giải National Book Critics Circle Award (do giới phê bình trao), và ba lần nhận giải PEN/Faulkner Award. Năm 1998, ông nhận giải Pulitzer cho tiểu thuyết American Pastoral. Năm 2001, tiểu thuyết The Human Stain của ông đã giành được giải WH Smith Literary Award của Anh. Năm 2005, Philip Roth trở thành nhà văn Mỹ thứ ba được Library of America xuất bản toàn tập ngay khi ông còn sống.

Xuân Nguyên

Tuy vậy, văn bản cuốn tiếu thuyết với một sự tiết chế và lập trình của một bậc thầy, đã không rơi vào tình trạng rối rắm và tuỳ tiện. Philip Roth, nhà văn đương đại hàng đầu của Mỹ, người từng được yêu mến với hàng chục cuốn tác phẩm trước đó đã công bố cuốn tiểu thuyết mỏng này vào năm 2006, năm ông 72 tuổi. Có thể hình dung, ông viết Người phàm, qua tiểu sử một con người vô danh, hết sức riêng tư, lại truyền vào đó câu chuyện phổ quát về thân phận con người. Độ dày dặn của những trải nghiệm sống qua các biến cố trong cuộc đời nhân vật dường như cũng là những đúc kết, suy tư của tác giả về sự sống, cái chết, tuổi già, tình yêu, nỗi lo, sự dằn vặt và những đam mê.

Tuổi niên thiếu êm đềm của nhân vật ở Elizabeth, New Jersey được tái hiện qua hồi ức của người anh trai ông, Howie. Dường như những "tín hiệu" cho thấy sự hoang vắng trong một cuộc đời nhiều khúc quanh và nỗi ám ảnh thời gian đã được hé lộ qua vài chi tiết đầy nhạy cảm xảy ra với một đứa bé: khung cảnh gia đình êm đềm, những công việc không tên ở tiệm trang sức nơi lui tới của những người phù phiếm và cuối cùng, kỷ vật cuối cùng của người cha để lại cho ông là chiếc đồng hồ cũ hiệu Hamilton, trải nghiệm nỗi sợ về cái chết từ rất sớm…

Nỗi giày vò về những cơn bệnh dai dẳng từ niên thiếu kéo sang tuổi già. Day dứt vì ước mơ trở thành một hoạ sĩ vẽ tranh đã không thực hiện được (vì trách nhiệm gánh vác kinh tế gia đình, ông đã chọn con đường trở thành một giám đốc mỹ thuật trong công ty quảng cáo lớn tại New York). Nhưng, có lẽ day dứt nhất cho đến cuối đời nhân vật, không phải là nỗi lo sợ về cái chết, những cơn đau, mà là những biến cố trong hôn nhân. Đó là cuộc chia tay người vợ thứ nhất, để lại một vết thương khó lành với hai đứa con trai. Và tiếp theo đó, là cuộc chia tay người vợ thứ hai cùng đứa con gái nhỏ giàu lòng bao dung để theo đuổi một cô người mẫu Đan Mạch 24 tuổi.

Có cảm giác mỗi một biến cố là một cuộc vượt thoát những trục trặc bản thể để cố gắng xác định lại mình, tìm đến một cảm giác sống tự do hay chống lại sự lão hoá, xuống cấp thể chất và tinh thần. Vậy, kẻ thù lớn lao nhất đó chính là thời gian. Chỉ có một quỹ thời gian hạn hẹp cho một cuộc đời để sống, trải nghiệm tận hưởng hoan lạc lẫn khổ đau. Và cuộc tìm lại chính mình đã xảy ra vào cuối đời, khi nhân vật chúng ta chọn một cuộc sống đầy cô đơn bên vùng biển hoang vắng. Tại đó, ông vẽ tranh và nghe tiếng sóng, ông trải nghiệm cái chết, bệnh tật đang lấy mất đi những người thân. Nhưng cũng tại thời điểm đó, sự cô đơn giúp ông nhận ra chính là tuổi già, sự "mất tự tin trước những con sóng", sự suy thoái của cuộc đời. Ông nghĩ về bản án, sự phán xử của kẻ khác dành cho cuộc đời mình.

"Ông từng kết hôn ba lần, có cả tình nhân lẫn con cái, có một công việc thú vị và thành công trong công việc ấy, nhưng giờ dường như đời ông chỉ còn xoay quanh việc lẩn trốn cái chết và toàn bộ câu chuyện chỉ còn là về sự mục ruỗng xác thân". Đó dường như là những câu văn có sức khái quát hoá cao nhất trong cuốn sách.

Có thể thấy, những sự kiện lớn của thế giới như vụ khủng bố 11.9 đi vào trong cuốn tiểu thuyết này không ảnh hưởng trực tiếp và gây ra biến cố hay cơ hội thay đổi cuộc sống với nhân vật, song, đủ để tạo ra những cơn dư chấn, những chuyển động sâu sắc, gần như thức tỉnh trước hiện tại phù du. Người đàn ông là thị dân New York quyết định bán căn nhà để tìm về sống gần gũi với cô con gái bao dung và người vợ thứ hai bệnh tật – những người mà ông đã từng phản bội. Chính cuộc trở về này giúp ông có cảm giác được tha thứ và vun đắp cho niềm đam mê được vẽ.

Với cuốn tiểu thuyết mỏng này, Phlip Roth ném người đọc vào trong cõi mênh mông sâu thẳm của thời gian để nhìn thấy sự chóng qua, phù du của một đời người. Không chủ ý lên án về sự cuồng điên vội vã, phù phiếm cũng không bênh vực luân lý đạo đức hay lòng thuỷ chung. Ông chỉ kể về một thân phận với nhiều khúc quanh và để lại một khoảng lặng, như nhắc nhớ chúng ta về một phiên toà nào đó của nội tâm mà mỗi người đều có thể là bị cáo. Nhưng, dường như ông cũng âm thầm bảo vệ những niềm say mê trong đời (dù đó là những say mê khiến con người lầm lạc) với một cái nhìn nuối tiếc và độ lượng.

Vì anh ta đã sống một cuộc sống của một người phàm.

NGUYỄN VĨNH NGUYÊN 

"Ông từng kết hôn ba lần, có cả tình nhân lẫn con cái, có một công việc thú vị và thành công trong công việc ấy, nhưng giờ dường như đời ông chỉ còn xoay quanh việc lẩn trốn cái chết và toàn bộ câu chuyện chỉ còn là về sự mục ruỗng xác thân".

Có thể thấy toàn bộ cốt truyện của Người phàm nằm trong câu văn ấy. Nhân vật chính không tên như là một sự ngụ ý riêng của tác giả – muốn khái quát đến thân phận của nhiều người cùng cảnh ngộ. Mở ra trang sách là hồi ức của người đàn ông – nhân vật chính ở lứa tuổi già nhìn về thời trai trẻ. Hồi ức này dẫu buồn phiền, chua cay nhưng cũng đầy lòng yêu thương, trắc ẩn.

Người đàn ông này là một nghệ sĩ thị trường làm việc cho một hãng quảng cáo ở New York, với ba cuộc hôn nhân nhưng đều thất bại. Ông có đứa con gái rất yêu thương ông hết mực, ngược lại hai cậu con trai lại căm ghét bố. Với hồi ức của ông, nhà văn Philip Roth đã hướng đến số phận thăng trầm một đời người lúc "gần đất xa trời". Đó là tâm lý tha thiết muốn đi đến tận cùng bể dâu của phận người.

Với hồi ức sau khi rời nghĩa trang – nơi chôn cất người thân của mình, nhân vật này suy nghĩ: "Trong vòng vài phút, mọi người đều đã đi – rã rời bước đi trong nước mắt ra xa khỏi hoạt động ít được ưa chuộng nhất của giống loài chúng ta – và ông bị bỏ lại phía sau. Dĩ nhiên, mỗi khi ai đó qua đời, dù rất nhiều người sẽ buồn đau, nhiều người khác vẫn sẽ bình thản, hoặc thấy nhẹ nhõm, hoặc, dù vì lý do tốt hay không, thành thực hài lòng".

Câu chuyện bình dị, không nhiều tình tiết gây cấn nhưng tác giả đã phân tích giỏi tâm lý, những chuyển biến tâm lý. Và khép lại trang sách câu văn của ông đã gợi cho ta nhiều suy nghĩa về ý nghĩa sống trong đời… Tuy nhiên, tác phẩm này không dễ đọc cho những ai chỉ đơn thuần vì mục đích giải trí.

Theo dịch giả Cao Việt Dũng: "Tài năng của Philip Roth không chỉ được thể hiện bằng danh sách giải thưởng dài đến khó tin (chỉ còn thiếu Nobel Văn chương) mà còn bằng một điều tiên quyết để một nhà văn thực sự trở thành vĩ đại: tài nắm bắt cuộc sống ở những điểm cốt yếu nhất. Philip Roth làm việc này với sự chuẩn xác và bình thản của một con người nhiều trải nghiệm, biết bỏ qua những nhao nhác thông thường của cuộc đời, bỏ cả hình thức tiểu thuyết đồ sộ trước đây từng giúp ông thu hoạch danh tiếng (nhất là loạt sách về nhân vật Zuckerman) để đến với một hình thức tiểu thuyết vô cùng gọn nhẹ và bình dị, nhưng làm người đọc hiểu rằng sự hiểu đời của ông sâu sắc đến khó ngờ".

Philip Roth năm nay 79 tuổi, sinh ra ở Newark, New Jersey, là một trong những nhà văn đương đại nổi tiếng nhất nước Mỹ.

V.K