Nếu Một Đêm Đông Có Người Lữ Khách

Nếu một đêm đông có người lữ khách (If On A Winter's Night A Traveler) của Italo Calvino, nhà văn lớn người Italy, là tác phẩm dịch mới nhất của dịch giả, nhà văn Trần Tiễn Cao Đăng, ra mắt cuối tháng 5.

Góc nhìn của người kể chuyện trong cuốn sách bao gồm cả ngôi thứ hai và ngôi thứ nhất. Tác phẩm sử dụng nhân vật "bạn" để chỉ độc giả kia, người có giới tính nam, mô tả suy nghĩ, hành động của "bạn" như thể tác giả là chính "bạn". Cũng có lúc tác giả, Calvino, xuất hiện và đối thoại với "bạn" về cách đọc sách hay ý đồ của ông trong tác phẩm.

Sử dụng rất nhiều phong cách viết đa dạng, nhà văn Calvino đã cùng nhân vật độc giả của mình khám phá ra nhiều sự thật có tính quy luật đằng sau nhà văn, độc giả và sợi dây nối giữa hai đối tượng này.

"Một cái kết mở thì rất nhiều nhà văn giỏi đã làm, nhưng một cái mở không tiến lên, thậm chí cũng chẳng kết, thì hình như chỉ một người như Italo Calvino mới dám biến thành trò chơi tiểu thuyết của mình", là lời nhận xét của công ty Nhã Nam, nơi ấn hành cuốn tiểu thuyết. "Làm cho một cuốn tiểu thuyết ‘đi tới' trong sự tiến triển hợp lý và đẹp đã là khó, nhưng giữ cho một cuốn tiểu thuyết hoàn chỉnh đứng yên ở ngưỡng bắt đầu còn khó hơn nhiều lần".

Cuốn tiểu thuyết là đề tài khai thác dồi dào cho không các nhà nghiên cứu văn học, họ nhìn thấy ở đây trò chơi văn chương tài tình và một suy tư sâu sắc về bản chất của tiểu thuyết và văn chương.

Italo Calvino (1923-1985) là một trong những nhà văn lớn nhất thế kỷ 20 của Italy. Phần lớn tác phẩm của Calvino là kiệt tác, gồm: bộ ba tiểu thuyết về thời quá khứ với tên gọi chung Tổ tiên của chúng ta (Our Ancestors trilogy) gồm The Cloven Viscount (Tử tước bị chẻ đôi người, 1952), The Baron in the Trees (Nam tước trên cây, 1957, đã xuất bản ở Việt Nam) và The Nonexistent Knight (Hiệp sĩ không hiện hữu, 1959); Cosmicomics (1965); Invisible Cities (Những thành phố vô hình, 1972), và Nếu một đêm đông có người lữ khách (1979). Calvino còn là một nhà phê bình rất tên tuổi với khối lượng trước tác đồ sộ.

Nếu một đêm đông có người lữ khách do Nhã Nam và Nhà xuất bản Văn học ấn hành tháng 5/2011.

Phạm Mi Ly

Qua đời năm 1985, khi người ta chưa kịp trao cho ông một giải Nobel (thật ra những người như Borges, Calvino, Virginia Woolf, Vladimir Nabokov, James Joyce có thể nói là đứng riêng ra một cõi, chia sẻ cái sự không đoạt giải Nobel, nhưng có tầm ảnh hưởng hơn rất nhiều tác giả từng đoạt giải này), mãi đến năm 2004 bản dịch một cuốn sách trọn vẹn của ông mới xuất hiện ở Việt Nam (Palomar, NXB Hội Nhà Văn 2004, Vũ Ngọc Thăng dịch), nhưng có lẽ phải đến Nam tước trên cây (Nhã Nam và NXB Văn Học 2009, cũng do Vũ Ngọc Thăng dịch) thì Calvino mới được biết đến rộng rãi ở Việt Nam.

Với sự yêu mến dành cho Nam tước trên cây, nhiều người đọc háo hức chờ đợi Nếu một đêm đông có người lữ khách (Nhã Nam và NXB Văn Học 2011, bản dịch của Trần Tiễn Cao Ðăng.)

Nếu một đêm đông có người lữ khách là một cuốn tiểu thuyết đặc biệt. Ngay trang đầu tiên, người đọc đã có cảm giác tác giả đang bỡn cợt mình: "Bạn sắp bắt đầu đọc cuốn tiểu thuyết mới Nếu một đêm đông có người lữ khách của Italo Calvino". Câu mở đầu này không khỏi khiến người đọc giật mình, xem đi xem lại có phải mình đang đọc lời tựa hay lời giới thiệu tác phẩm không.

Khi tin chắc câu đang đọc là câu đầu tiên của tiểu thuyết, người đọc ngay lập tức nhận ra rằng mình đang cầm trên tay một cuốn tiểu thuyết không giống bất cứ tiểu thuyết nào đã đọc.

Thật vậy, trong cả chương đầu tiên, người đọc sẽ sung sướng khi thấy Calvino đi guốc trong bụng mình khi ông mô tả các tư thế đọc sách (bất cứ ai ưa đọc cũng hiểu niềm vui sướng khi chọn được một tư thế thoải mái để đọc sách như thế nào), và nhất là khi ông phân loại sách ra thành, ví dụ như: sách bạn lên kế hoạch đọc đã nhiều năm nay, sách bạn cần xếp cạnh những sách khác trên giá sách của mình, sách bạn luôn vờ là đã đọc và nay đã đến lúc ngồi xuống thật sự đọc…

Chỉ bấy nhiêu đã khiến bất cứ người đọc nào cũng có thể mỉm cười vì thấy tác giả hiểu mình quá sức, vì thấy chưa bao giờ mình – với tư cách người đọc – lại được một nhà văn thấu hiểu và đồng cảm đến thế.

Nếu người đọc cảm thấy như vậy thì quả nhiên người đọc đã rơi vào "bẫy" của Calvino, vì Nếu một đêm đông có người lữ khách đích thực là một cuốn sách về người đọc, cho người đọc và vì người đọc. Người đọc, ở ngôi thứ hai, chính là nhân vật của tác phẩm. Ðể người đọc khỏi cô đơn và để tiểu thuyết của mình có chút lãng mạn, Calvino tặng thêm cho người đọc một người đọc nữ, cho cả hai cùng nhau phiêu lưu qua một nửa cuốn tiểu thuyết.

Nói một nửa, vì cặp đôi người đọc này chỉ xuất hiện ở những chương có đánh số. Xen kẽ với những chương đánh số là những chương mang nhan đề như nhan đề những cuốn tiểu thuyết. Thật ra, đó chính là những cuốn tiểu thuyết, hay chính xác hơn, mỗi chương này là chương mở đầu của một tiểu thuyết khác nhau.

Tổng cộng có mười chương mở đầu cho mười tiểu thuyết, nội dung khác nhau, giọng điệu khác nhau, được nối kết với nhau thông qua cuộc phiêu lưu của người đọc và người đọc nữ.

Như thế, có thể nói Calvino cho ta đọc mười một tiểu thuyết trong một cuốn sách, mà cũng có thể nói Calvino chẳng cho ta đọc một cuốn tiểu thuyết nào trọn vẹn cả. Nếu một đêm đông có người lữ khách, do vậy, là một trò chơi tiểu thuyết. V

ậy ta có lựa chọn: hoặc chơi cùng Calvino thì đọc hết toàn bộ cuốn sách, còn không hãy trả đũa ông bằng cách chỉ đọc chương mở đầu thôi. Ðã có biết bao niềm vui nội trong chương ấy!

LÂM VŨ THAO

CTV Sài Gòn Tiếp Thị trích ghi lại cuộc trò chuyện riêng với ông nhân tiểu thuyết Nếu một đêm đông có người lữ khách của Italo Calvino vừa ra mắt bạn đọc Việt Nam (Trần Tiễn Cao Đăng dịch, Nhã Nam & NXB Văn Học).

Salman Rushdie nói về Italo Calvino: "Nếu như tôi cần một tác giả bên cạnh mình khi mà Ý nổ tung, Anh bốc cháy và thế giới này đã tận thì không tác giả nào tuyệt hơn Italo Calvino".Có thể nói rằng tôi gần như đồng ý với ông. Vì Italo Calvino đem lại cho tôi biết bao niềm vui từ Nếu một đêm đông có người lữ khách, Palomar, Nam tước trên cây đến Những thành phố vô hình, Tiếu ngạo càn khôn… Cái đáng nói ở Italo Calvino là ông luôn luôn tìm tòi, thể nghiệm cách viết. Mỗi tác phẩm của ông có thể nói là một khám phá. Từ tân hiện thực, truyện cổ, truyện ngụ ngôn, truyện kì ảo, truyện viễn tưởng khoa học, truyện viết theo cỗ bài Tarot, siêu tiểu thuyết…

Đặc biệt ở Nếu một đêm đông có người lữ khách, ta có thể thấy rõ sự đa dạng đó. Những chương có tiêu đề trong tiểu thuyết này được xem như là 10 tiểu thuyết dang dở dang hay 10 chương mở đầu của 10 cuốn tiểu thuyết khác nhau mà mỗi tiểu thuyết xảy ra ở những thời điểm, không gian khác nhau. Từ truyện trinh thám kiểu phương Tây mang màu sắc gián điệp, đến chuyện tình erotic kiểu Nhật… Thể loại nào ông cũng viết ra được cái chất của nó. Ông làm ta nhớ đến Picasso trong hội họa. Ông là người khổng lồ của văn học thế kỉ XX.

Tôi thích tác phẩm này ở mặt cấu trúc. Trước tiên, nó là một siêu tiểu thuyết. Đây là loại tiểu thuyết có khuynh hướng hậu hiện đại, là tiểu thuyết viết về tiểu thuyết. Có nghĩa là, tiểu thuyết về việc đọc và viết tiểu thuyết. Đọc và viết ở đây trở thành chủ đề. Cho nên, ta không đọc một tiểu thuyết bình thường có cấu trúc theo kiểu mở đầu, phát triển, đỉnh điểm, tháo gỡ và kết thúc. Do đó, câu chuyện dường như giẫm chân tại chỗ. Tác giả đưa người đọc trở thành nhân vật trung tâm và có thể nói người viết cũng trở thành nhân vật trung tâm với tên họ thật: Italo Calvino. Nhưng "khái niệm trung tâm" ở đây cũng chẳng phải là trung tâm, mà nó gần như là giải trung tâm.

Như vậy, văn chương ở đây là một cái gì đó tự qui chiếu. Cho nên, cũng có thể gọi tác phẩm này là tiểu thuyết tự qui chiếu. Tức là văn chương tự hướng về chính nó, tiểu thuyết thay vì hướng ra ngoài lại quay vào trong, như một vòng tròn trong lễ hội nguyên thủy.

Cái mà tôi tâm đắc ở Italo Calvino cũng như ở triết gia tân thực dụng Richard Rorty đó là ngôn ngữ tiểu thuyết như những hiện hữu sống động nhất. Do đó, nó là một tiếng nói không hề thứ yếu bên cạnh triết học. Thậm chí, dường như tiểu thuyết có nhiều ý nghĩa sâu sắc hơn, bao dung hơn cũng giống như "vầng trăng truyện" trong Haroun và Biển truyện của Salman Rushdie thì truyện – nó không đưa ra một chân lí tối hậu nào, nó mãi mãi là dang dở, là câu hỏi và nó dạy cho chúng ta biết hỏi, biết rằng không có gì bất biến.

Chỉ có tiểu thuyết mới gợi cho ta sống với niềm vui, một niềm quan lạc tràn trề và việc đọc gần với ái ân hơn cả.

VÂN DI (GHI)